7. ทุติยอญฺญตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา

[7] สตฺตเม นิพฺพานธาตุยา โข เอตํ ภิกฺขุ อธิวจนนฺติ อสงฺขตาย อมตาย นิพฺพานธาตุยา เอตํ อธิวจนํฯ อาสวานํ ขโย เตน วุจฺจตีติ อปิจ เตน ราคาทิวินเยน อาสวานํ ขโยติปิ วุจฺจติฯ อาสวกฺขโย นาม อรหตฺตํ, อรหตฺตสฺสาปิ เอตํ ราควินโยติอาทิ นามเมวาติ ทีเปติฯ เอตทโวจาติ ‘‘สตฺถารา นิพฺพานธาตูติ วทนฺเตน อมตํ นิพฺพานํ กถิตํ, มคฺโค ปนสฺส น กถิโตฯ ตํ กถาเปสฺสามี’’ติ อนุสนฺธิกุสลตาย ปุจฺฉนฺโต เอตํ อโวจฯ

8. วิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[8] อฏฺฐเม กตมา จ ภิกฺขเว สมฺมาทิฏฺฐีติ เอเกน ปริยาเยน อฏฺฐงฺคิกมคฺคํ วิภชิตฺวา ปุน อปเรน ปริยาเยน วิภชิตุกาโม อิทํ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ ทุกฺเข ญาณนฺติ สวนสมฺมสนปฏิเวธปจฺจเวกฺขณวเสน จตูหากาเรหิ อุปฺปนฺนํ ญาณํฯ สมุทเยปิ เอเสว นโยฯ เสเสสุ ปน ทฺวีสุ สมฺมสนสฺส อภาวา ติวิธเมว วฏฺฏติฯ เอวเมตํ ‘‘ทุกฺเข ญาณ’’นฺติอาทินา จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ ทสฺสิตํฯ

ตตฺถ ปุริมานิ ทฺเว สจฺจานิ วฏฺฏํ, ปจฺฉิมานิ วิวฏฺฏํฯ เตสุ ภิกฺขุโน วฏฺเฏ กมฺมฏฺฐานาภินิเวโส โหติ, วิวฏฺเฏ นตฺถิ อภินิเวโสฯ ปุริมานิ หิ ทฺเว สจฺจานิ ‘‘ปญฺจกฺขนฺธา ทุกฺขํ, ตณฺหา สมุทโย’’ติ เอวํ สงฺเขเปน จ, ‘‘กตเม ปญฺจกฺขนฺธา รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทินา นเยน วิตฺถาเรน จ อาจริยสนฺติเก อุคฺคณฺหิตฺวา วาจาย ปุนปฺปุนํ ปริวตฺเตนฺโต โยคาวจโร กมฺมํ กโรติฯ อิตเรสุ ปน ทฺวีสุ สจฺเจสุ – ‘‘นิโรธสจฺจํ อิฏฺฐํ กนฺตํ มนาปํ, มคฺคสจฺจํ อิฏฺฐํ กนฺตํ มนาป’’นฺติ เอวํ สวเนเนว กมฺมํ กโรติฯ โส เอวํ กโรนฺโต จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ, เอกาภิสมเยน อภิสเมติ ฯ ทุกฺขํ ปริญฺญาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ, สมุทยํ ปหานปฏิเวเธน, นิโรธํ สจฺฉิกิริยปฏิเวเธน, มคฺคํ ภาวนาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติฯ ทุกฺขํ ปริญฺญาภิสมเยน…เป.… มคฺคํ ภาวนาภิสมเยน อภิสเมติฯ

เอวมสฺส ปุพฺพภาเค ทฺวีสุ สจฺเจสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาสวนธารณสมฺมสนปฏิเวโธ โหติ, ทฺวีสุ สวนปฏิเวโธเยวฯ

อปรภาเค ตีสุ กิจฺจโต ปฏิเวโธ โหติ, นิโรเธ อารมฺมณปฏิเวโธฯ ปจฺจเวกฺขณา ปน ปตฺตสจฺจสฺส โหติฯ อิมสฺส ภิกฺขุโน ปุพฺเพ ปริคฺคหโต – ‘‘ทุกฺขํ ปริชานามิ, สมุทยํ ปชหามิ, นิโรธํ สจฺฉิกโรมิ, มคฺคํ ภาเวมี’’ติ อาโภคสมนฺนาหารมนสิการปจฺจเวกฺขณา นตฺถิ, ปริคฺคหโต ปฏฺฐาย โหติฯ อปรภาเค ปน ทุกฺขํ ปริญฺญาตเมว โหติ…เป.… มคฺโค ภาวิโตว โหติฯ

ตตฺถ ทฺเว สจฺจานิ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรานิ, ทฺเว คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสานิฯ ทุกฺขสจฺจญฺหิ อุปฺปตฺติโต ปากฏํ, ขาณุกณฺฏกปหาราทีสุ ‘‘อโห ทุกฺข’’นฺติ วตฺตพฺพตมฺปิ อาปชฺชติฯ สมุทยมฺปิ ขาทิตุกามตาภุญฺชิตุกามตาทิวเสน อุปฺปตฺติโต ปากฏํฯ ลกฺขณปฏิเวธโต ปน อุภยมฺปิ คมฺภีรํฯ อิติ ตานิ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรานิฯ อิตเรสํ ทฺวินฺนํ ทสฺสนตฺถาย ปโยโค ภวคฺคคฺคหณตฺถํ หตฺถปสารณํ วิย อวีจิผุสนตฺถํ ปาทปสารณํ วิย สตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏิํ ปฏิปาทนํ วิย จ โหติฯ อิติ ตานิ คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสานิฯ เอวํ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีเรสุ คมฺภีรตฺตา จ ทุทฺทเสสุ จตูสุ สจฺเจสุ อุคฺคหาทิวเสน อิทํ ‘‘ทุกฺเข ญาณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ปฏิเวธกฺขเณ ปน เอกเมว ตํ ญาณํ โหติฯ

เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทีสุ กามปจฺจนีกฏฺเฐน กามโต นิสฺสฏภาเวน วา, กามํ สมฺมสนฺตสฺส อุปฺปนฺโนติ วา, กามปทฆาตํ กามวูปสมํ กโรนฺโต อุปฺปนฺโนติ วา , กามวิวิตฺตนฺเต อุปฺปนฺโนติ วา เนกฺขมฺมสงฺกปฺโปฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ สพฺเพปิ จ เต เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทโย กามพฺยาปาทวิหิํสาวิรมณสญฺญานํ นานตฺตา ปุพฺพภาเค นานา, มคฺคกฺขเณ ปน อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสุ อุปฺปนฺนสฺส อกุสลสงฺกปฺปสฺส ปทจฺเฉทโต อนุปฺปตฺติสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมาโน เอโกว กุสลสงฺกปฺโป อุปฺปชฺชติฯ อยํ สมฺมาสงฺกปฺโป นามฯ

มุสาวาทา เวรมณีอาทโยปิ มุสาวาทาทีหิ วิรมณสญฺญานํ นานตฺตา ปุพฺพภาเค นานา, มคฺคกฺขเณ ปน อิเมสุ จตูสุ ฐาเนสุ อุปฺปนฺนาย อกุสลทุสฺสีลฺยเจตนาย ปทจฺเฉทโต อนุปฺปตฺติสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมานา เอกาว กุสลเวรมณี อุปฺปชฺชติฯ อยํ สมฺมาวาจา นามฯ

ปาณาติปาตา เวรมณี อาทโยปิ ปาณาติปาตาทีหิ วิรมณสญฺญานํ นานตฺตา ปุพฺพภาเค นานา, มคฺคกฺขเณ ปน อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสุ อุปฺปนฺนาย อกุสลทุสฺสีลฺยเจตนาย อกิริยโต ปทจฺเฉทโต อนุปฺปตฺติสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมานา เอกาว กุสลเวรมณี อุปฺปชฺชติฯ อยํ สมฺมากมฺมนฺโต นามฯ

มิจฺฉาอาชีวนฺติ ขาทนียโภชนียาทีนํ อตฺถาย ปวตฺติตํ กายวจีทุจฺจริตํฯ ปหายาติ วชฺเชตฺวาฯ สมฺมาอาชีเวนาติ พุทฺธปสตฺเถน อาชีเวนฯ ชีวิกํ กปฺเปตีติ ชีวิตวุตฺติํ ปวตฺเตติฯ สมฺมาชีโวปิ กุหนาทีหิ วิรมณสญฺญานํ นานตฺตา ปุพฺพภาเค นานาฯ มคฺคกฺขเณ ปน อิเมสุเยว สตฺตสุ ฐาเนสุ อุปฺปนฺนาย มิจฺฉาชีวทุสฺสีลฺยเจตนาย ปทจฺเฉทโต อนุปฺปตฺติสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมานา เอกาว กุสลเวรมณี อุปฺปชฺชติฯ อยํ สมฺมาอาชีโว นามฯ

อนุปฺปนฺนานนฺติ เอกสฺมิํ ภเว ตถารูเป วา อารมฺมเณ อตฺตโน น อุปฺปนฺนานํ, ปรสฺส ปน อุปฺปชฺชมาเน ทิสฺวา – ‘‘อโห วต เม เอวรูปา ปาปกา ธมฺมา น อุปฺปชฺเชยฺยุ’’นฺติ เอวํ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทายฯ ฉนฺทนฺติ เตสํ อกุสลานํ อนุปฺปาทกปฏิปตฺติสาธกํ วีริยจฺฉนฺทํ ชเนติฯ วายมตีติ วายามํ กโรติฯ วีริยํ อารภตีติ วีริยํ ปวตฺเตติฯ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ วีริเยน จิตฺตํ ปคฺคหิตํ กโรติฯ ปทหตีติ ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตู’’ติ (ม. นิ. 2.184) ปธานํ ปวตฺเตติ ฯ อุปฺปนฺนานนฺติ สมุทาจารวเสน อตฺตโน อุปฺปนฺนปุพฺพานํฯ อิทานิ ตาทิเส น อุปฺปาเทสฺสามีติ เตสํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติฯ

อนุปฺปนฺนานํ กุสลานนฺติ อปฏิลทฺธานํ ปฐมชฺฌานาทีนํฯ อุปฺปนฺนานนฺติ เตสํเยว ปฏิลทฺธานํฯ ฐิติยาติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติปพนฺธวเสน ฐิตตฺถํฯ อสมฺโมสายาติ อวินาสตฺถํฯ ภิยฺโยภาวายาติ อุปริภาวายฯ เวปุลฺลายาติ วิปุลภาวายฯ ปาริปูริยาติ ภาวนาย ปริปูรณตฺถํฯ

อยมฺปิ สมฺมาวายาโม อนุปฺปนฺนานํ อกุสลานํ อนุปฺปาทนาทิจิตฺตนานตฺตา ปุพฺพภาเค นานาฯ มคฺคกฺขเณ ปน อิเมสุเยว จตูสุ ฐาเนสุ กิจฺจสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมานํ เอกเมว กุสลวีริยํ อุปฺปชฺชติฯ อยํ สมฺมาวายาโม นามฯ

สมฺมาสติปิ กายาทิปริคฺคาหกจิตฺตานํ นานตฺตา ปุพฺพภาเค นานา, มคฺคกฺขเณ ปน อิเมสุ จตูสุ ฐาเนสุ กิจฺจสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมานา เอกา สติ อุปฺปชฺชติฯ อยํ สมฺมาสติ นามฯ

ฌานาทีนิ ปุพฺพภาเคปิ มคฺคกฺขเณปิ นานา, ปุพฺพภาเค สมาปตฺติวเสน นานา, มคฺคกฺขเณ นานามคฺควเสนฯ เอกสฺส หิ ปฐมมคฺโค ปฐมชฺฌานิโก โหติ, ทุติยมคฺคาทโยปิ ปฐมชฺฌานิกา วา ทุติยาทีสุ อญฺญตรชฺฌานิกา วาฯ เอกสฺส ปฐมมคฺโค ทุติยาทีนํ อญฺญตรชฺฌานิโก โหติ, ทุติยาทโยปิ ทุติยาทีนํ อญฺญตรชฺฌานิกา วา ปฐมชฺฌานิกา วาฯ เอวํ จตฺตาโรปิ มคฺคา ฌานวเสน สทิสา วา อสทิสา วา เอกจฺจสทิสา วา โหนฺติฯ

อยํ ปนสฺส วิเสโส ปาทกชฺฌานนิยเมน โหติฯ ปาทกชฺฌานนิยเมน หิ ปฐมชฺฌานลาภิโน ปฐมชฺฌานา วุฏฺฐาย วิปสฺสนฺตสฺส อุปฺปนฺนมคฺโค ปฐมชฺฌานิโก โหติ, มคฺคงฺคโพชฺฌงฺคานิ ปเนตฺถ ปริปุณฺณาเนว โหนฺติฯ ทุติยชฺฌานโต วุฏฺฐาย วิปสฺสนฺตสฺส อุปฺปนฺโน ทุติยชฺฌานิโก โหติ, มคฺคงฺคานิ ปเนตฺถ สตฺต โหนฺติฯ ตติยชฺฌานโต วุฏฺฐาย วิปสฺสนฺตสฺส อุปฺปนฺโน ตติยชฺฌานิโก, มคฺคงฺคานิ ปเนตฺถ สตฺต, โพชฺฌงฺคานิ ฉ โหนฺติฯ เอส นโย จตุตฺถชฺฌานโต ปฏฺฐาย ยาว เนวสญฺญานาสญฺญายตนา ฯ

อารุปฺเป จตุกฺกปญฺจกชฺฌานํ อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ โลกุตฺตรํ, โน โลกิยนฺติ วุตฺตํฯ เอตฺถ กถนฺติ? เอตฺถาปิ ปฐมชฺฌานาทีสุ ยโต วุฏฺฐาย โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภิตฺวา อรูปสมาปตฺติํ ภาเวตฺวา โส อารุปฺเป อุปฺปนฺโน, ตํฌานิกาวสฺส ตตฺถ ตโย มคฺคา อุปฺปชฺชนฺติฯ เอวํ ปาทกชฺฌานเมว นิยเมติฯ

เกจิ ปน เถรา – ‘‘วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา ขนฺธา นิยเมนฺตี’’ติ วทนฺติ ฯ เกจิ ‘‘ปุคฺคลชฺฌาสโย นิยเมตี’’ติ วทนฺติฯ เกจิ ‘‘วุฏฺฐานคามินีวิปสฺสนา นิยเมตี’’ติ วทนฺติฯ เตสํ วาทวินิจฺฉโย วิสุทฺธิมคฺเค วุฏฺฐานคามินีวิปสฺสนาธิกาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาสมาธีติ อยํ ปุพฺพภาเค โลกิโย, อปรภาเค โลกุตฺตโร สมฺมาสมาธีติ วุจฺจติฯ

9. สูกสุตฺตวณฺณนา

[9] นวเม มิจฺฉาปณิหิตนฺติ สูกํ นาม อุทฺธคฺคํ กตฺวา ฐปิตํ หตฺถํ วา ปาทํ วา ภินฺทติ, ตถา อฏฺฐปิตํ ปน มิจฺฉาปณิหิตํ นามฯ มิจฺฉาปณิหิตาย ทิฏฺฐิยาติ มิจฺฉาฐปิตาย กมฺมสฺสกตปญฺญายฯ อวิชฺชํ ภินฺทิสฺสตีติ จตุสจฺจปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชํ ภินฺทิสฺสติฯ วิชฺชํ อุปฺปาเทสฺสตีติ อรหตฺตมคฺควิชฺชํ อุปฺปาเทสฺสติฯ มิจฺฉาปณิหิตตฺตา, ภิกฺขเว, ทิฏฺฐิยาติ กมฺมสฺสกตปญฺญาย เจว มคฺคภาวนาย จ มิจฺฉา ฐปิตตฺตา, อปฺปวตฺติตตฺตาติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต กมฺมสฺสกตญาณํ มคฺคนิสฺสิตํ กตฺวา มิสฺสกมคฺโค กถิโตฯ

10. นนฺทิยสุตฺตวณฺณนา

[10] ทสเม ปริพฺพาชโกติ ฉนฺนปริพฺพาชโกฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

อวิชฺชาวคฺโค ปฐโมฯ

2. วิหารวคฺโค

1. ปฐมวิหารสุตฺตวณฺณนา

[11] ทุติยวคฺคสฺส ปฐเม อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว, อฑฺฒมาสํ ปฏิสลฺลียิตุนฺติ อหํ, ภิกฺขเว, เอกํ อฑฺฒมาสํ ปฏิสลฺลียิตุํ นิลียิตุํ เอโกว หุตฺวา วิหริตุํ อิจฺฉามีติ อตฺโถฯ นมฺหิ เกนจิ อุปสงฺกมิตพฺโพ อญฺญตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกนาติ โย อตฺตนา ปยุตฺตวาจํ อกตฺวา มมตฺถาย สทฺเธสุ กุเลสุ ปฏิยตฺตํ ปิณฺฑปาตํ นีหริตฺวา มยฺหํ อุปนาเมยฺย, ตํ ปิณฺฑปาตนีหารกํ เอกํ ภิกฺขุํ ฐเปตฺวา นมฺหิ อญฺเญน เกนจิ ภิกฺขุนา วา คหฏฺเฐน วา อุปสงฺกมิตพฺโพติฯ

กสฺมา ปน เอวมาหาติ? ตสฺมิํ กิร อฑฺฒมาเส วิเนตพฺโพ สตฺโต นาโหสิฯ อถ สตฺถา – ‘‘อิมํ อฑฺฒมาสํ ผลสมาปตฺติสุเขเนว วีตินาเมสฺสามิ, อิติ มยฺหญฺเจว สุขวิหาโร ภวิสฺสติ, อนาคเต จ ปจฺฉิมา ชนตา ‘สตฺถาปิ คณํ วิหาย เอกโก วิหาสิ, กิมงฺคํ ปน มย’นฺติ ทิฏฺฐานุคติํ อาปชฺชิสฺสติ, ตทสฺสา ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ อิมินา การเณน เอวมาหฯ ภิกฺขุสงฺโฆปิ สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เอกํ ภิกฺขุํ อทาสิฯ โส ปาโตว คนฺธกุฏิปริเวณสมฺมชฺชนมุโขทกทนฺตกฏฺฐทานาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ ตสฺมิํ ขเณ กตฺวา อปคจฺฉติฯ

เยน สฺวาหนฺติ เยน โส อหํฯ ปฐมาภิสมฺพุทฺโธติ อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ปฐมํเยว เอกูนปญฺญาสทิวสพฺภนฺตเรฯ วิหรามีติ อิทํ อตีตตฺเถ วตฺตมานวจนํฯ ตสฺส ปเทเสน วิหาสินฺติ ตสฺส ปฐมาภิสมฺพุทฺธวิหารสฺส ปเทเสนฯ ตตฺถ ปเทโส นาม ขนฺธปเทโส อายตนธาตุสจฺจอินฺทฺริยปจฺจยาการสติปฏฺฐานฌานนามรูปปเทโส ธมฺมปเทโสติ นานาวิโธฯ ตํ สพฺพมฺปิ สนฺธาย – ‘‘ตสฺส ปเทเสน วิหาสิ’’นฺติ อาหฯ ภควา หิ ปฐมโพธิยํ เอกูนปญฺญาสทิวสพฺภนฺตเร ยถา นาม ปตฺตรชฺโช ราชา อตฺตโน วิภวสารทสฺสนตฺถํ ตํ ตํ คพฺภํ วิวราเปตฺวา สุวณฺณรชตมุตฺตามณิอาทีนิ รตนานิ ปจฺจเวกฺขนฺโต วิหเรยฺย, เอวเมว ปญฺจกฺขนฺเธ นิปฺปเทเส กตฺวา สมฺมสนฺโต ปจฺจเวกฺขนฺโต วิหาสิ ฯ อิมสฺมิํ ปน อฑฺฒมาเส เตสํ ขนฺธานํ ปเทสํ เวทนากฺขนฺธเมว ปจฺจเวกฺขนฺโต วิหาสิฯ ตสฺส ‘‘อิเม สตฺตา เอวรูปํ นาม สุขํ ปฏิสํเวเทนฺติ, เอวรูปํ ทุกฺข’’นฺติ โอโลกยโต ยาว ภวคฺคา ปวตฺตา สุขเวทนา, ยาว อวีจิโต ปวตฺตา ทุกฺขเวทนา, สพฺพา สพฺพากาเรน อุปฏฺฐาสิฯ อถ นํ ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิปจฺจยาปิ เวทยิต’’นฺติอาทินา นเยน ปริคฺคณฺหนฺโต วิหาสิฯ

ตถา ปฐมโพธิยํ ทฺวาทสายตนานิ นิปฺปเทสาเนว กตฺวา วิหาสิ, อิมสฺมิํ ปน อฑฺฒมาเส เตสํ อายตนานํ ปเทสํ เวทนาวเสน ธมฺมายตเนกเทสํ, ธาตูนํ ปเทสํ เวทนาวเสน ธมฺมธาตุเอกเทสํ, สจฺจานํ ปเทสํ เวทนากฺขนฺธวเสเนว ทุกฺขสจฺเจกเทสํ, ปจฺจยานํ ปเทสํ ผสฺสปจฺจยา เวทนาวเสน ปจฺจเยกเทสํ ฌานานํ ปเทสํ เวทนาวเสเนว ฌานงฺเคกเทสํ, นามรูปานํ ปเทสํ เวทนาวเสเนว นาเมกเทสํ ปจฺจเวกฺขนฺโต วิหาสิฯ ปฐมโพธิยญฺหิ เอกูนปญฺญาสทิวสพฺภนฺตเร กุสลาทิธมฺเม นิปฺปเทเส กตฺวา อนนฺตนยานิ สตฺต ปกรณานิ ปจฺจเวกฺขนฺโต วิหาสิฯ อิมสฺมิํ ปน อฑฺฒมาเส สพฺพธมฺมานํ ปเทสํ เวทนาตฺติกเมว ปจฺจเวกฺขนฺโต วิหาสิฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน สา สา จ วิหารสมาปตฺติ เวทนานุภาเวน ชาตาฯ

อิทานิ เยนากาเรน วิหาสิ, ตํ ทสฺเสนฺโต มิจฺฉาทิฏฺฐิปจฺจยาปีติอาทิมาหฯ ตตฺถ มิจฺฉาทิฏฺฐิปจฺจยาปีติ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตา เวทนาปิ วฏฺฏติฯ ทิฏฺฐิํ อุปนิสฺสยํ กตฺวา อุปฺปนฺนา กุสลากุสลเวทนาปิ วฏฺฏติ วิปากเวทนาปิฯ ตตฺถ มิจฺฉาทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตา อกุสลาว โหติ, ทิฏฺฐิํ ปน อุปนิสฺสาย กุสลาปิ อุปฺปชฺชนฺติ อกุสลาปิฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิกา หิ ทิฏฺฐิํ อุปนิสฺสาย ปกฺขทิวเสสุ ยาคุภตฺตาทีนิ เทนฺติ, อทฺธิกาทีนํ วฏฺฏํ ปฏฺฐเปนฺติ, จตุมหาปเถ สาลํ กโรนฺติ, โปกฺขรณิญฺจ ขณาเปนฺติ, เทวกุลาทีสุ มาลาคจฺฉํ โรเปนฺติ, นทีวิทุคฺคาทีสุ เสตุํ อตฺถรนฺติ, วิสมํ สมํ กโรนฺติ, อิติ เนสํ กุสลเวทนา อุปฺปชฺชติฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปน นิสฺสาย สมฺมาทิฏฺฐิเก อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺติ, วธพนฺธนาทีนิ กโรนฺติ, ปาณํ วธิตฺวา เทวตานํ อุปหารํ อุปหรนฺติ , อิติ เนสํ อกุสลเวทนา อุปฺปชฺชติฯ วิปากเวทนา ปน ภวนฺตรคตานํเยว โหติฯ

สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยาติ เอตฺถาปิ สมฺมาทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตา เวทนาปิ วฏฺฏติ, สมฺมาทิฏฺฐิํ อุปนิสฺสยํ กตฺวา อุปฺปนฺนา กุสลากุสลเวทนาปิ วิปากเวทนาปิฯ ตตฺถ สมฺมาทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตา กุสลาว โหติ, สมฺมาทิฏฺฐิํ ปน อุปนิสฺสาย พุทฺธปูชํ ทีปมาลํ มหาธมฺมสฺสวนํ อปฺปติฏฺฐิเต ทิสาภาเค เจติยปติฏฺฐาปนนฺติ เอวมาทีนิ ปุญฺญานิ กโรนฺติ, อิติ เนสํ กุสลา เวทนา อุปฺปชฺชติฯ สมฺมาทิฏฺฐิํเยว นิสฺสาย มิจฺฉาทิฏฺฐิเก อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺติ, อตฺตานํ อุกฺกํเสนฺติ, ปรํ วมฺเภนฺติ, อิติ เนสํ อกุสลเวทนา อุปฺปชฺชติฯ วิปากเวทนา ปน ภวนฺตรคตานํเยว โหติฯ มิจฺฉาสงฺกปฺปปจฺจยาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ฉนฺทปจฺจยาติอาทีสุ ปน ฉนฺทปจฺจยา อฏฺฐโลภสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตา เวทนา เวทิตพฺพา, วิตกฺกปจฺจยา ปฐมชฺฌานเวทนาวฯ สญฺญา ปจฺจยา ฐเปตฺวา ปฐมชฺฌานํ เสสา ฉ สญฺญาสมาปตฺติเวทนาฯ

ฉนฺโท จ อวูปสนฺโตติอาทีสุ ติณฺณํ อวูปสเม อฏฺฐโลภสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตา เวทนา โหติ, ฉนฺทมตฺตสฺส วูปสเม ปฐมชฺฌานเวทนาวฯ ฉนฺทวิตกฺกานํ วูปสเม ทุติยชฺฌานาทิเวทนา อธิปฺเปตา, ติณฺณมฺปิ วูปสเม เนวสญฺญานาสญฺญายตนเวทนาฯ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยาติ อรหตฺตผลสฺส ปตฺตตฺถายฯ อตฺถิ อายามนฺติ อตฺถิ วีริยํฯ ตสฺมิมฺปิ ฐาเน อนุปฺปตฺเตติ ตสฺส วีริยารมฺภสฺส วเสน ตสฺส อรหตฺตผลสฺส การเณ อนุปฺปตฺเตฯ ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตนฺติ อรหตฺตสฺส ฐานปจฺจยา เวทยิตํฯ เอเตน จตุมคฺคสหชาตา นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรเวทนาว คหิตาฯ

2. ทุติยวิหารสุตฺตวณฺณนา

[12] ทุติเย ปฏิสลฺลานการณํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิวูปสมปจฺจยาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิวูปสโม นาม สมฺมาทิฏฺฐิฯ ตสฺมา ยํ สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยา เวทยิตํ วุตฺตํ, ตเทว มิจฺฉาทิฏฺฐิวูปสมปจฺจยา เวทิตพฺพํฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต วิปากเวทนํ อติทูเรติ มญฺญมานา น คณฺหนฺตีติ วุตฺตํฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยสฺส ยสฺส หิ วูปสมปจฺจยาติ วุจฺจติ, ตสฺส ตสฺส ปฏิปกฺขธมฺมปจฺจยาว ตํ ตํ เวทยิตํ อธิปฺเปตํฯ ฉนฺทวูปสมปจฺจยาติอาทีสุ ปน ฉนฺทวูปสมปจฺจยา ตาว ปฐมชฺฌานเวทนา เวทิตพฺพาฯ วิตกฺกวูปสมปจฺจยา ทุติยชฺฌานเวทนาฯ สญฺญาปจฺจยา ฉสมาปตฺติเวทนาฯ สญฺญาวูปสมปจฺจยา เนวสญฺญานาสญฺญายตนเวทนาฯ ฉนฺโท จ วูปสนฺโตติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ

3-7. เสกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา

[13-17] ตติเย เสกฺโขติ สิกฺขนสีโลฯ กิํ สิกฺขตีติ? ติสฺโส สิกฺขาฯ เสกฺขายาติ ตีหิ ผเลหิ จตูหิ จ มคฺเคหิ สทฺธิํ อุปฺปนฺนายฯ สาปิ หิ อนิฏฺฐิตกิจฺจตฺตา อตฺตโน กิจฺจํ สิกฺขเตวาติ เสกฺขาฯ จตุตฺถปญฺจมฉฏฺฐสตฺตมานิ อุตฺตานตฺถาเนวาติฯ

8-10. ปฐมกุกฺกุฏารามสุตฺตาทิวณฺณนา

[18-20] อฏฺฐเม อุมฺมงฺโคติ ปญฺญาอุมฺมงฺโค, ปญฺญาวีมํสนํ, ปญฺญาคเวสนนฺติ อตฺโถฯ เอวญฺหิ ตฺวํ อาวุโสติ อิทํ ตสฺส ปุจฺฉาปติฏฺฐาปนตฺถาย อาหฯ นวมทสมานิ อุตฺตานตฺถาเมวาติฯ

วิหารวคฺโค ทุติโยฯ

3. มิจฺฉตฺตวคฺควณฺณนา

[21-30] ตติยวคฺคสฺส ปฐเม มิจฺฉตฺตนฺติ มิจฺฉาสภาวํฯ สมฺมตฺตนฺติ สมฺมาสภาวํฯ มิจฺฉาปฏิปตฺตาธิกรณเหตูติ มิจฺฉาปฏิปตฺติกรณเหตุฯ ยสฺมา มิจฺฉาปฏิปตฺติํ กโรติ, ตสฺมาติ อตฺโถฯ นาราธโกติ น สมฺปาทโกฯ ญายํ ธมฺมนฺติ อริยมคฺคธมฺมํฯ มิจฺฉาญาณีติ มิจฺฉาวิญฺญาโณ มิจฺฉาปจฺจเวกฺขโณฯ มิจฺฉาวิมุตฺตีติ อยาถาววิมุตฺติ, อนิยฺยานิกวิมุตฺติฯ อิเมสุ ตติยาทีสุ จตูสุ สุตฺเตสุ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํ, ปจฺฉิเมสุ ปเนตฺถ ทฺวีสุ ปุคฺคโล ปุจฺฉิโต ธมฺโม วิภตฺโต, เอวํ ธมฺเมน ปุคฺคโล ทสฺสิโตติฯ สุปฺปวตฺติโยติ สุปฺปวตฺตนิโยฯ ยถา อิจฺฉิติจฺฉิตํ ทิสํ ปวตฺเตนฺโต ธาวติ, เอวํ ปวตฺเตตุํ สกฺกา โหตีติ อตฺโถฯ สอุปนิสํ สปริกฺขารนฺติ สปฺปจฺจยํ สปริวารํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

มิจฺฉตฺตวคฺโค ตติโยฯ

4. ปฏิปตฺติวคฺควณฺณนา

[31-40] จตุตฺเถ มิจฺฉาปฏิปตฺตินฺติ อยาถาวปฏิปตฺติํฯ มิจฺฉาปฏิปนฺนนฺติ อยาถาวปฏิปนฺนํฯ อิติ เอกํ สุตฺตํ ธมฺมวเสน กถิตํ, เอกํ ปุคฺคลวเสนฯ อปารา ปารนฺติ วฏฺฏโต นิพฺพานํฯ ปารคามิโนติ เอตฺถ เยปิ ปารงฺคตา, เยปิ คจฺฉนฺติ, เยปิ คมิสฺสนฺติ, สพฺเพ ปารคามิโนตฺเวว เวทิตพฺพาฯ

ตีรเมวานุธาวตีติ วฏฺฏเมว อนุธาวติ, วฏฺเฏ วิจรติฯ กณฺหนฺติ อกุสลธมฺมํฯ สุกฺกนฺติ กุสลธมฺมํฯ โอกา อโนกนฺติ วฏฺฏโต นิพฺพานํฯ